Birçok uygarlığı topraklarında/bünyesinde barındırmış, binlerce yıllık insanlık tarihinin her aşamasını dolu dolu yaşamış, topraklarında kazılarla ortaya çıkan kültür varlıkları insanların ilgisini çektiğinden; Anı, her zaman  ilginin odağı olmuştur. Açık hava müzesi niteliğinde olan ve hemen hemen her yerinde bir tarih, hikâye ve hüzne rastlanan Anı,  bunun için UNESCO tarafından 2016 yılının 40. Toplantısı 1518 no ile kayıt altındadır. Bu hiç de küçümsenecek bir olay değildir ama  Anadolu benzeri yağmalanan Anıda maalesef çok ciddi kayıplar olmuştur.

Ülkemizdeki korunması gerekli taşınır ve taşınmaz kültür ve tabiat varlıklarının tespitini, bakımını, korunmasını, değerlendirilmesini ve tanıtımım sağlamak ayrıca kaçakçılığını önlemek amacıyla Kültür Bakanlığı imkânlar çerçevesinde çok yönlü çalışmalarını sürdürmektedir. Bakanlık, bu görevi yerine getirirken, başta emniyet güçleri olmak üzere pek çok kuruluşla iş birliği yapmaktadır. Yasadışı yollarla yurtdışına kaçırılmış eserlerimizin geri alınabilmesi için uluslararası platformlarda yoğun bir mücadele sürdürülmekte, hukuksal yollarla, ikili görüşmelerle ve anlaşma yoluyla pek çok eserimizin iadesine yönelik çalışmalar devam etmektedir. Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü, bu görevi yerine getirirken, Dışişleri Bakanlığı ve İçişleri Bakanlığı Interpol Daire Başkanlığı ve Gümrük Müsteşarlığı ile koordineli olarak çalışmaktadır. Bu çerçevede, dava ve ikili görüşmeler yoluyla ve Interpol aracılığıyla bugüne kadar ülkemize toplam 14.692 adet eser iade edilmiştir. Bunların 10.343 adedini Boğazköy Tabletleri, 1.679 adedini ise Elmalı Sikkeleri oluşturmaktadır. İade edilen eserlerimizin, 3.971 adedi 1997 tarihinden sonra ülkemize kazandırılmıştır. Burada Kars’tan da çalınan eserleri kaleme alırsak; Anıdan 6 bin eser gitmiştir. Toplam hacmi, 5 vagondur. 30 ekim 1920’den birkaç gün önce Türk ordusunun  yaklaşma haberini alan Nikolay Marr ekibinden Aşkharbek Kalantar, Ermenistan’dan birkaç asker  ve bir kamyon  getirmiştir.  Anı ve civarından  topladığı 100 kağnı arabasıyla  Koşavank yolunu takip ederek, Akyaka istasyonuna oradan da Ermenistan’a geçirmiş  fakat muhtemel Türk ordusu peşimizden gelip eserleri elimizden alır diye,  sınırdan 80 km içerideki  Sanahin Manastırına  götürmüştür. Ortalık düzelince yani 13 ekim 1921’de Kars Antlaşması ile  nihai sınır oluşturulunca, eserler Snt.Petersburg’a götürülmek üzere Gümrü İstasyonuna getirilmiştir. Bu arada bunu  fırsat bilen Ermeniler 1 vagonunu yağmalamıştır. Şu anda  Ermenistan Tarih Müzesinde Anı Seksiyonunda sergilenmektedir. Diğer 4 vagon hacmindeki eserler Petersburgdadır. Bunlar savaş esnasında olduğu için geri getirilmesi çok zor ancak ikili antlaşmalar ve iyi niyet gösterisiyle  Anı da kurulacak bir müzeye transfer edilemez mi diye, düşünmüşümdür. Bu eserler yerinde sergilense  daha iyi olmaz mıydı? 

Bazı yazarlar, Türkleri Anı’da görmek istemezler. Bunun için okuduğunuz bazı kitaplarda Anı’da Türk izlerine rastlamak mümkün değildir. Bazı eserlerde Türk motiflerini ve kitabelerini görünce ancak o zaman burada Türk varlığını görebilirsiniz. Burada kazı çalışmaları yapan Ruslar ve Ermeniler, 1892’dan 1920’ye kadar Anı’dan Türk izlerini sildikleri gibi Bizans kiliselerinin bile estetiğini bozmuş, Gürcü ve Ermeni mimari süsü verilmişlerdir. Bu süreç 1917-1920 arasında da Ermeni komitacılar tarafından daha kapsamlı bir şekilde çalışılmıştır. 1904 yılın da Nikolay Marr tarafından müze (müdürlüğünü  Joseph (Hovsep)Orbeli yapmıştır) haline dönüştürülen bu eserlerin bir kısmı 1926 yılında ¹ Erivan'a taşınmıştır.​​ Beş defa Ermenistan’a gittim iki defa bu müzeyi ziyaret ettim. 1. Katında sergilenen bu eserlere bizzat şahit oldum. Ermenistan Tarih Müzesi'nde yer alan² bu eserlerin bulunduğu bölümde kapıda sizi, Anı şehrinin tamamını gösteren camekân içerisinde büyük bir maket karşılamaktadır. Müze içinde kitabeler, ziynet eşyaları, sikkeler, küpler vs. görmek mümkündür. Özellikle Gagik kilisesinin şamdanı 69 cm çapında.  Fotoğraf çekmek yasak olduğundan çekim yapamadım. Bu eserlerin bir bölümünün  listesini Nikolay Marr’dan  Fahrettin Erdoğan ³ almıştır. Anı kazılarında, fotoğrafçı Aram Vruyr ve Mimar Toros Toramanian, özel olarak yıllar boyunca çalışmaya devam etmişlerdir. Bu kişilerin ikisi de daha sonra Marr'ın ekibine katılmıştır. Kazı ekibi zaman içinde değişmiştir. Ermeni katılımcılar: Arkeologlar, Aşkharbek Kalantar ⁴ ve Hovsep Orbeli, ressam Arşak Fetvadjian, Buniatov Didenko(1914 yılında sonradan katılan Buniatov'un ismi Nikoğos Bunyatian’dır). Rusça bastığı kitaplarda ismi Rus ismi gibi geçer. Kendisi Anı’da son kazılara katılmıştır, mimardır ve çok iyi röleveler yapmıştır. Diğerleri ise tarihçi Nikolai Adontz ve Artaşes Vruyr, (Aram’ın  oğlu)dir.