Değerli Okurlar,

Bugün, 30 Ekim 1920’de Kars’ın Ermenilerden geri alınmasının ardından Türkiye’nin kuzeydoğu sınırını oluşturmak amacıyla Sovyetlerle imzaladığı iki önemli anlaşmadan birincisin 100. Yıldönümü. 16 Mart 1921’de Moskova’da imzalanan bu anlaşma Kars’ın kaderini belirlediği gibi Kurtuluş Savaşı’nın da önemli bir dönüm noktası olmuştur.

Moskova Antlaşması’nın 100. yıl dönümü münasebetiyle sorularımızı araştırmacı-yazar Sezai Yazıcı’ya sorduk.

Volkan Karabağ: Sayın Yazıcı, Moskova Antlaşması oldukça zorlu bir süreçten sonra imzalanmış. Türkiye’nin Sovyetlerle ilk temasını ve bu süreç hakkında kısa bir bilgi verir misiniz?

Sezai Yazıcı: Mustafa Kemal Paşa, Sivas Kongresi sırasında Halil Paşa’yı yanına çağırır. Yardım imkanlarını araştırmak üzere Moskova’ya görevlendirir. Paşa, Aras nehrini takiben Nahcivan’a gider oradan Moskova’ya geçer. Moskova’da Çiçerin ve yardımcısı Karahan’la görüşür. Mustafa Kemal’in Anadolu harekatıyla ilgili düşüncelerini aktarır ve maddi yardım talep eder. Ayrıca Anadolu’dan dostluk ve ittifak antlaşması yapmak üzere bir heyetin geleceğini haber verir. Yanında bulunan Fuat Sabit Kurtuluş Savaşı’nın niteliği üzerine değerlendirmeler yapar. 24 Mayıs 1920’de Çiçerin’e bir rapor sunar. Bu Ankara Hükümeti’nin Bolşeviklerle ilk temasıdır.

Daha sonra Meclis Bekir Sami Bey ve Yusuf Kemal Bey (Tengirşek)’i Moskova’ya görevlendirir. 11 Mayıs’ta yola çıkan heyet 25 Mayıs’ta Erzurum’a ulaşır. Ama bölge Ermenilerin elinde olduğu için yol kapalıdır.  Doğuya yönelirler ama ilerleyemezler. En sonunda Trabzon’dan Tuapse’ye geçerler ve tam 69 gün sonra Moskova’ya ulaşırlar.  Bu arada Ankara Hükümeti Sovyetlerin yapılacak Ermeni harekâtına karşı olduğunu ve Türkiye’nin arabuluculuk yapmasını öğrenir.

Moskova’ya ulaşan heyet 24 Temmuz 1920’de Halk Komiseri Çiçerin’le görüşür. 8 maddelik bir taslak hazırlanır. Ancak Sovyet temsilcileri Antlaşmayı imzalamaz görüşmeler kesilir.

Meclis 7 Aralık 1920’de Moskova’ya Yusuf Kemal Bey, Ali Fuat Paşa ve Rıza Nur’dan oluşan yeni bir heyet görevlendirir. Kars, düşman işgalinden kurtulduğu için heyet bu kez Gümrü üzerinden gidecektir. 20 Ocak 1921’de Kars’tan ayrılırlar. O günler Kars oldukça hareketlidir. 16 Ocak’ta Mustafa Suphi, 21 Ocak’ta da sefir Mdivani Kars’tan ayrılacaktır.

19 Şubat’ta Moskova’ya ulaşan heyet 21 Şubat 1921’de gayri resmi görüşmelere başlar.  26 Şubat’ta resmi görüşmelere geçilir. 18 Mart 1921 tarihinde 16 madde ve eklerinden oluşan Moskova Antlaşması imzalanır. Ancak antlaşmanın imza tarihi her iki devletin onayı ile İstanbul’un işgal yıldönümü olan 16 Mart 1921 olarak değiştirilir. 

22 Eylül 1921’de yürürlüğe giren Moskova Antlaşması Kurtuluş Savaşı’nda önemli bir dönüm noktasıdır.  Bu antlaşmayla Sovyet Rusya, Misak-ı Milli’yi kabul etmiş, Ankara hükümeti resmen tanınarak büyük bir diplomatik zafer kazanmıştır.

Alman Araştırmacı Werner Zürrer, Kaukasien adlı kitabında Moskova Antlaşmayla ilgili olarak Lenin’in şu çarpıcı sözlerinin altını çizer: “Unutmayın ki, yoldaşlar, biz Ermenistan için kimseyle savaşa girmeyeceğiz ve de özellikle Kemal’e karşı.”

Moskova Antlaşması’nın imza töreni 100. Yıl anısına ilk kez yayımlanmaktadır.