“Ulu Cami’nin Tanıklığında Mezalimin Başkenti Kars’ta 1915 Olayları” programı kapsamında Subatan Şehitliğinde çelenk koyma töreni düzenlendi. Ermeniler tarafından 24 Nisan 1918 yılında katledilen 570 sivil vatandaşın anısına dikilen anıtta yapılan törende duygu dolu anlar yaşandı.

Ermenistan sınırına 15 kilometre mesafede bulunan 150 hane 850 nüfuslu Subatan Köyü, Ermeni Taşnak çetelerince bölgede en çok Türk’ün katledildiği köy olarak tarih sayfalarına geçti. 570 sivil vatandaşın mereklere doldurularak yakıldığı köyde Kars Valiliği tarafından 1992 dikilen anıtta bugün çelenk koyma töreni yapıldı.

Kars ­ Ani Ören Yeri yolu üzerinde köyün girişinde bulunan Anıta çelenk koyma törenine Vali Vekili Akif Pektaş, Belediye Başkan vekili Ferit Yenice, Emniyet Müdürü Faruk Karaduman, Kağızman Belediye Başkanı Nevzat Yıldız, Müftü Mehmet Genç, Kültür ve Turizm İl Müdürü Hakan Doğanay, AFAD Müdürü Oktay Aygan, Milli Eğitim Müdürü Gökhan Altun, İŞKUR İl Müdürü Yusuf Bulut, Gençlik ve Spor Hizmetleri İl Müdürü Gürsel Polat, TÜİK Bölge Müdürü Adnan Beldek, Aile ve Sosyal Politikalar İl Müdürü Aydın Acay, Kars Valiliği Basın ve Halkla İlişkiler Müdürü Seyit Müçteba Erdem, Ulu Camii Yaptırma ve Yaşatma Derneği Başkanı Yasin Aşkın Yıldırım, Muharip Gaziler Dernek Başkanı Yüksel Öztürk, Subatan Köyü Muhtarı Kurban Alp, şehit yakınları ve köylüler katıldı.

Töre, saygı duruşu ve İstiklal Marşı’nın okunmasıyla başladı. Valilik çelenginin Vali vekili Akif Pektaş tarafından anıta konulmasının ardından İl Müftüsü Mehmet Genç dua etti. Törene katılan şehit yakınlarının duygulu halleri dikkat çekerken bazı gençlerin şehit dedelerinin fotoğraflarıyla törene katılmaları vahşetin günümüze kadar ki izlerinin etkisini de gözler önüne serdi.

116 yaşında hayatını kaybeden dedesi durdağı ÖztürK7ün fotoğrafıyla törene katılan Lise Öğrencisi Hacer Öztürk, “Köyümüzde 570 kişi Ermenilerin saldırısı sonucu öldürülmüştür, bu nedenle bende bugün buradayım ve çelenk koyma törenine katıldım. Şuan elimde görmüş olduğunuz resim benim dedemin babası Durdağı Öztürk. Ermeni saldırısında küçük bir çocukmuş kaçarak Türk askerine sığınmış ve kendisini kurtarmıştır ve şuan bizim var oluşumuz onun sayesindedir. Durdağı dedem 116 yaşında hayatını kaybetti. Dedem babasından o günleri dinlemiş ve sonra bizlere anlattı. Bizde Ermeni zulmünü oradan biliyoruz. Dedem anlatırdı Türklerin Ermeniler tarafından nasıl katledildiklerini anlatırdı. O katliamda dedemin soyundan birçok insan öldürülmüştür, dedemler torunlarına anlata anlata biz torunlara kadar bu geldi.” dedi.

Subatan Muhtarı Kurban Alp de, “Subatan köyü 850 nüfusa sahip ve 150 hanesi bulunmaktadır. Köyümüz çok zulüm çekmiş bir köy. Ermenilerin köyümüzde büyük katliamlara yol açmıştır. Büyüklerimizden öğrendiğimize göre; Ermeniler köy halkının önde gelenlerini saman mereklerine doldurup ateş verip yakıyorlarmış ve bunlar bugün kanıtlı ve ispatlıdır.” diye konuştu.

Köy halkından İbrahim Karaman ise, “Benim ailemden 150 kişi bu topraklarda subatan köyünde Ermeniler tarafından katledilmiş. Benim dedem bu köyün ağası ve sayılı zenginlerinden birisiymiş. Dedemleri toplayıp saman mereklerine doldurup ateşe vermişler, gençleri öldürüp kadınları da alıp götürüyorlarmış. 150 kişi benim ailemden katledilmiş. Bu köyde babam kundakta olduğu için ailesi onu tandıra atmış ve amcamı da saklamışlar. 150 kişilik aileden sadece ikisi kalmış erkek olarak.” şeklinde konuştu.

İŞTE ÇARPICI DETAYLAR

Birinci Dünya Savaşı sonunda ilan edilen Brest Litovsk anlaşmasından sonra Rusların yöreden çekilmesinin ardından meydanı boş bulan Ermeniler, Arpaçay’ın batısında ki birçok köyde katliam yaptıkları biliniyor. Yöre halkından yaşlı insanların anlattıklarına göre Ermeniler, diğer köylerde olduğu gibi 24 Nisan 1918’de Subatan Köyüne de girerek halkı bir araya topluyor. Köylülerin önce kıymetli takı ve eşyalarını ellerinden alan Ermeniler, daha sonra 570 kişiyi samanlıklara doldurduktan sonra üzerlerine gaz yağı döküp yakıyor ve bu kişilerin tamamı o gün hayatını kaybediyor. Katliamın ardından 570 kişinin can verdiği bu samanlık da toplu mezar haline getiriliyor.

1918 yılında yapılan katliamları belgelemek içinde, bu köyde 20 Haziran 1991 tarihinde kazı yapıldı. Şehitlik kazısına Ankara Üniversitesi’nden Prof. Dr. Azmi Süslü, Atatürk Üniversitesi’nden Prof. Dr. Enver Konukçu da katıldı. Kazıda çıkarılan etnografik elbise parçaları, kolye, sigara ağızlığı, tespih ve gümüş kemerler gibi eşyalar da tarihe ışık tutması açısı nedeniyle Erzurum Müzesi’ne teslim edilmişti.

KARS’TA YAKLAŞIK 82 AÇILMAMIŞ TOPLU MEZAR VAR

Kars ve çevresinde Ermeniler tarafından katledilen Türklere ait 82 toplu mezarın olduğu biliniyor. Fakat bugüne kadar sadece Subatan, Derecek ve son olarak da Küçük Çatma köylerinde bulunan üç toplu mezar resmi olarak Devlet tarafından açıldı. Açılan bu mezarlarda toplam 1093 Türkün kemiklerine ulaşıldı.

İlk toplu mezar kazısı, 1991 yılında Subatan’da yapıldı. Bu kazıda 570 Türk’e ait kemikler gün yüzüne çıkartıldı. 2003 yılında da Kars’ın merkeze bağlı Derecik köyünde Ermeni çeteciler tarafından yapılan katliamları belgelemek üzere 9 gün süren bir şehitlik kazısı yapılmıştı. Bu köyde, 1918’de Ermeni Taşnak çetecilerinin Derecik Köyü halkını, köy içerisinde bir samanlığa doldurup ateşe verdiklerini biliniyor. Bu katliamda da 360 Türk şehit edilmişti. 2003 yılı temmuz ayında köy içerisinde bulunan eski samanlıkta 9 gün süren kazılarda, 360 şehide ait kemiklerin tamamı açığa çıkarıldı. Yapılan katliamın boyutu ulusal ve uluslararası basın aracılığı ile canlı olarak yayınlanmıştı. Buradan çıkarılan 360 şehide ait kemiklerde beyaz kefenden çuvallara doldurularak Kuran­ı Kerim eşliğinde aynı yere gömülmüştü. Derecik köyündeki kazılara dönemin Türk Tarih Kurumu başkanı Prof. Dr. Yusuf Halaçoğlu ve Van 100. Yıl Üniversitesi Tarih Bölümünden Prof. Dr. Abdulselam Uluçam da katılmıştı. Bu köydeki kazılarda, 1 adet top mermisi, gümüş işlemeli ağızlık, gümüş kutu ve ayna, 2 adet gümüş kolye, çok sayıda düğme ve boncuk, 1 adet çakı, 11 adet mermi kovanı, 1 adet yüzük, 1 adet yüksük, 1 adet bakır bilezik, 1 adet kolye zinciri, seramik parçaları ve 3 adet de kafatası, Erzurum Müzesi’ne teslim edilmişti.

SON ŞEHİTLİK KAZISI, 22 ­ 23 AĞUSTOS 2O10’DA KÜÇÜK ÇATMA KÖYÜNDE YAPILDI

1915­1920 tarihleri arasında Doğu Anadolu bölgesinde Ermeni Taşnak çetecileri tarafından Müslüman Türk köylerine yapılan saldırılar sırasında katliama uğrayan köylerden birisi de Küçük Çatma Köyü olmuştu. 22­ 23 Ağustos 2010 tarihinde, Kars Müze Müdürü Necmettin Alp başkanlığında, Kültür ve Turizm Bakanlığından alınan ruhsatla, 2 gün süren kazı çalışmaları yapıldı.

Tarihi kayıtlarda, Osmanlı arşivlerinde ve köyde yaşayan yaşlı kişilerden edinilen bilgilere göre, 183 kişinin burada şehit olduğu iddia ediliyordu. Burada yapılan şehitlik kazı çalışmalarında da, 183 kişinden yaklaşık 30 şehidin kemiklerine ulaşılmıştı. Kazının yeterli bulunası üzerine, şehitliğin üzeri okunan cenaze namazının ardından beyaz kefenle sarılmış ve kapatılmıştı. Bu kazıya da Kars Müze Müdürü Necmettin Alp başkanlık etmiş ve 90 metrekarelik alanda yapılan kazılarda, 3 arkeolog, 3 doçent, 2 yardımcı doçent tarafından yürütülmüş ve 12’si köyden 1’i de Kars merkezden olmak üzere toplam 13 işçi görev almıştı. Köyün merkezinde Mülazim Turan’a ait evin bahçesindeki, 183 Türk’e ait kemiklerin bulunduğu şehitlikte yapılan Kazı çalışmalarına tarihçi katılmıştı.